Eski İstanbullular ayakkabı yerine iskarpin derlerdi. Önüne i ekleyerek station’u istasyon, stop’u istop yapmamız gibi scarpinden yaptığımız iskarpinle başladı aklım dolanmaya. Sonra potini hatırladım. Fransızcadan apartma bu kelime aslen eski Yunanca potes’ten gelmeymiş. Bir de İtalyancadan apartılan kundura var ki onun da kökeni Latince imiş. Ancak potin ile kundura daha çok erkekler için kullanılırdı da iskarpin biraz daha kadınlara özgü gibiydi hatırladığım. Ancak bu ayrımdan çok da emin değilim.

Arada doğudan aldığımız isimler de var elbette. Mesela pabuç da Farsça papuş/paypoş kökenliymiş. Ancak yüzümüzü batıya döndürmeyi sevdiğimizden günümüzde kadın ayakkabılarında pek çok batılı model ve de ismi kullanılıyor. Bunlardan en önemlisi olan stiletto da scarpin gibi İtalyanca. Yüksek ve ince topuklu ayakkabıya deniyor stiletto.

Bizim “topuklu” dediğimiz yüksek(!) ayakkabıların tarihi eski Mısır’a kadar uzanıyormuş, üstelik de erkeklerden başlayan bir modaymış. Mısırlı kasaplar akıttıkları kan bulaşmasın diye ayak tabanını yükseltmiş. Bunu okuyunca pis sulardan ayaklarını korumak isteyen Osmanlının kullandığı tahta hamam nalınlarını anımsadım. Adı Arapça kökenli olan nalın da muhtemelen eski Mısır kökenlidir diye düşündüm.

16. Yüzyıla gelindiğinde Venedik’te platform ayakkabılar “Chopin: Şopen” adıyla çok moda olmuş. Başlangıçta yerdeki çamurdan korunmak içinmiş ama sonra onlar da statü gösterisi olmuş. Ancak öyle yüksekmiş ki şopenler, üzerinde yürümek marifet istiyormuş. İnternette baktım pek acayip bir şeyler.

17. Yüzyıl Fransa kralı 14. Louis statüsünü belirtmek için kıpkırmızı apartman topuklular giyermiş. Kadınların da yüksek ayakkabı giymesi onun döneminde başlamış. Bir anlamda kadınlar da statü(!) sahibi olamaya başlamış diyebiliriz. Yükselmek isteyen kadınlar günümüzde de kullanıyor bu modeli ve adına platform deniyor. 1970’lerde modayken ben de çok giyerdim. Epa dediğimiz sentetik bir tabanı vardı. Öyle hafifti ki bu taban ayağınızda hiç yük oluşturmuyordu ki o kadar hafifini bulsam bu yaşımda da giyerim. O zamanlar biz apartman topuk diyorduk adına ki, İspanyol paça dediğimiz etek gibi yayılan uzun paçalı pantolonların altına giyildiğinde insanın boyunu da bayağı uzun gösteriyordu.

Aslında kadın açısından işler 18. Yüzyılda değişmiş. Kadınlar gene yüksek ayakkabılar giymişler ama önleri sivrilip sıkışarak aşağı inerken topukları yukarda kalmış. Bu model “ayak kapları”nı yüksek ayakkabı diye değil de topuklu diye anmaya başlasak olur artık. Topukluları kadınların politik gücünü kaybetmesinin simgesi saysak da olur. Çünkü yüksek tabanla yürümek zorken bu yarısı yükseklerle yürümek daha da zor. Bu zorluk kadını sokakta koşturmak yerine dört duvarın içine ittirmenin de yolunu açmıştır aslında.

Feminist yanımın dürtüklemesiyle bu mevzuya ökçeli erkek ayakkabılarını, mesela Kasımpaşalı fiyakalı abilerin arkasına bastıkları yumurta topuklu ayakkabıları falan ekleyivereyim. Mesela Pers askerleri de üzengide ayağı sabitlemek için topuklu ayakkabılar giyermiş, oradan kalmış günümüz kovboy çizmelerinin topukluları. Çingenelerin efsanevi dansları Flemenko için erkeklerin topuklu(!) giymelerini de unutmayalım, sosyal medya fenomeni dansçı ikizler “Gardiner Brothers”ların metal ökçelerini de es geçmeyelim…

Kadın ökçelerine dönersek, 20 yüzyılda yüksek ökçelere Dior damgasını basmış. Dior, 1947’de piyasaya stilettoları sürerek piyasayı süpürmüş. Dior’un ürettiği, bizim iğne topuklu onların kalem topuklu dediği stilettolar 1950’lerden itibaren kadın şıklığının simgesine dönüşmüş. (Ötekilerin “kalem gibi” dediğine bizim “iğne gibi” deyişimiz de kadınların yapıp ettiği işlerle alâkalı değil mi?)

Eteklerin bilek boyundan başlayıp aşama aşama yukarı doğru kısalarak dize kadar yükseldiği 20. yüzyılda kadın bacağının daha ince ve güzel görünmesi için yaratılan illüzyonun bir parçası olarak topuk havada yürümek de “femme fatale” yani âfet-i devran imajına önemli bir katkı.

Daracık parmak yatağı ve havaya kalkmış topuğuyla anatomiye ters ve dolayısıyla kadının yürümesini zorlaştıran bu ayakkabılara kadınların bayılmış olması da acayip bir durum. Süs bebeği olalım diye yakılan ateşe bizzat körükle koşuşturmamız değilse nedir bu? Günümüzde bazı işyerlerinin kadınlara resmi giysi diye topuklu ayakkabı giymeyi dayatması bir yana, zorunluluk olmadığında bile kadınların iş toplantılarına mutlaka topuklu ayakkabı ile katılmaları da ilginç değil mi?

Penguen Adası diye 1920’lerde yazılmış bir roman okumuştum. O romanda erkek yazar, asil(!) kadınların topuklarını 15-30 derece yükselten ayakkabılarının kalçalarını havaya kaldırarak onları nasıl seksi yaptığından dem vurduktan sonra, bu seksapelden haberi bile olmayıp ayakları dümdüz yerde yürüyen köylü kadınlardan acıyarak söz ediyordu…

Bu eril bakış açısı ve de satış tarihçesi kapsamında bakınca, kadın ayak parmaklarının minik üçgen bir kabın içine tıkıştırılması ve üstelik topuklar havaya kaldırıldığı için bütün vücudun yükü parmakların üstüne bindirilerek yürümeye çalışılması akla ziyan bir durum olarak görünüyor.

Dior ve benzerleri sayesinde 1950’ler bu konunun miladıdır dersek 75 senedir kadın kısmının o garip nesnenin içine hapsolmaya gösterdiği rıza için “el insaf!” demekten başka ne denir bilemedim.

Bu cümleme kızan hemcinslerim, haklısınız bana kızın, hem de iki kere hattâ bilmem kaç kere kızın. Çünkü ben var ya ben, 17 yaşımdan beri her gün topukluyla gezmekteyim. Üstelik de reklamcılığını da yapar, topuklularla ne kadar rahat ettiğimi de anlatır dururum. Üstelik “asla uymam” dediğim moda canavarı beynimi o kadar yıkamış ki yaşlılığın en büyük belâsının düşmek olduğunu bilen bir hekim olarak doksanını aşmış bir kadının stiletto ile gezmesini alkış kıyamet destekliyorum...

Hekimliğimi hatırlamışken, Hallux Valgus tıbbi bir terim daha doğrusu tıbbi bir sorun. Ayak parmağı çıkıntısı falan diye geçiştirdiğimiz bu durumun Türkçe’de bir adı bile yok. İngilizcede “bunyon” diye adlandırılan bu sorun yaşını başını almış kadınların başının belâsı. İşte bu belânın hikâyesini yukarıda okudunuz.

Açıkça söylersek, benim çakma et suyu tableti bulyonla karıştırma eğiliminde olduğum bunyon yani ayak baş parmağının diğer ayak parmaklarına doğru eğilip bükülmesi şeklindeki ayak yamulmasının nedeni stiletto tarzındaki ayakkabılar.

Yüksek ökçeli ayakkabılar yüksekliğinden ziyade önden sıkıştırması ile sorun yaratıyorlar. Böyle tıkıştırıldığı için yöneltisi şaşan ayak baş parmak kemiği zamanla eklem yatağından iyice kayıp diğer parmakların üstüne doğru yerleşiyor. Bu durum sadece şekil bozukluğu yaratsa önemli değil de bozulan anatomik yapı çok ciddi ağrı da yaratıyor. İşin içine şiddetli ağrı girdiğinde artık bozulan bozulmuş, geri dönüşü de mümkünsüz oluyor: Tek çare cerrahın bıçağı.

Şimdilerde yaşıtlarımın çoğu acısına dayanamadıkları yamulmuş ayak başparmaklarını kestirip biçtiriyor. Kesip biçmek de sorunu tümden yok etmiyor elbette. Sadece çilenin çekilebilmesi kolaylaşıyor. Umarım yeni nesil böyle saçma sapan modalara esir düşmez de yaşlandığında da rahatça yürümeyi becerebilir.

Kıpırtısız görünsün diye yüzlerine yılan zehiri enjekte eden, Barbie bebeğinki gibi görünsün diye memelerine silikon torbaları tıktıranların kuşağından beklentime bakar mısınız?

Modacılardan biz paçamızı kurtarabilmişiz de sanki, hiç utanmadan şimdikilerden yakınıyoruz.

İhtiyarlık, eskiden kendi yediğin haltları unutup ha bire yeni nesilden yakınmak değil mi zaten?

25 Mayıs 2025

NOT: Adı dışında konuyla ilgisi yoksa da Leyla Tekül’ün 1990’larda yaptığı “Yüksek Ökçeler” televizyon programlarını izlemediyseniz bulup izlemenizi şiddetle öneririm. Leyla Tekül de kimmiş derseniz önce aşağıdaki bağlantıdan kendisi ile tanışabilirsiniz. Bu tanışıklıktan pişman olmayacağınızı garanti ederim.

Konuyla ilgili haber için bağlantıyı   tıklayınız

Yazının Facebook Sayfasındaki bağlantısı.

GERİ